ทนฺตกฏฺฐกถา

[44] ทนฺตกฏฺฐกถายํ ทนฺตกฏฺฐสฺส อขาทเน ปญฺจ โทเส, ขาทเน ปญฺจานิสํเส จ ทสฺเสตฺวา ภควตา ภิกฺขูนํ ทนฺตกฏฺฐํ อนุญฺญาตํฯ ตตฺถ ปญฺจ โทสา นาม อจกฺขุสฺสํ, มุขํ ทุคฺคนฺธํ, รสหรณิโย น วิสุชฺฌนฺติ, ปิตฺตํ เสมฺหํ ภตฺตํ ปริโยนนฺธติ, ภตฺตมสฺส นจฺฉาเทตีติฯ ตตฺถ อจกฺขุสฺสนฺติ จกฺขูนํ หิตํ น โหติ, ปริหานิํ ชเนติฯ นจฺฉาเทตีติ น รุจฺจติฯ ปญฺจานิสํสา วุตฺตปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพาฯ ตโต ทีฆทนฺตกฏฺฐขาทเน จ อติมทาหกทนฺตกฏฺฐขาทเน จ ทุกฺกฏํ ปญฺญเปตฺวา อฏฺฐงฺคุลปรมํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมํ ทนฺตกฏฺฐํ อนุญฺญาตํฯ ตตฺถ อฏฺฐงฺคุลํ ปรมํ เอตสฺส ทนฺตกฏฺฐสฺสาติ อฏฺฐงฺคุลปรมํฯ จตุรงฺคุลํ ปจฺฉิมํ ปมาณํ เอตสฺส ทนฺตกฏฺฐสฺสาติ จตุรงฺคุลปจฺฉิมํฯ อติมทาหกนฺติ อติขุทฺทกํฯ อฏฺฐงฺคุลํ มหาทนฺตกฏฺฐํ นาม, จตุรงฺคุลํ ขุทฺทกทนฺตกฏฺฐํ นาม, ปญฺจฉสตฺตงฺคุลํ มชฺฌิมทนฺตกฏฺฐํ นามฯ เตน วุตฺตํ ‘‘ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐนา’’ติฯ ‘‘อฏฺฐงฺคุลปรมนฺติ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรม’’นฺติ อฏฺฐกถาย (จูฬว. อฏฺฐ. 282) มาหฯ

เอตฺถ จ ปมาณงฺคุเลนาติ อิทํ ปกติองฺคุเลนาติ คเหตฺวา มนุสฺสานํ ปกติองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลโต อธิกปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺฐํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติฯ ตตฺตกเมว จ กตฺวา ขาทนฺติฯ อฏฺฐกถายํ ปน ‘‘มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน’’ อิจฺเจว วุตฺตํ, น ‘‘ปกติองฺคุเลนา’’ติฯ ตสฺมา ยํ วฑฺฒกิหตฺถโต องฺคุลํ ปมาณํ กตฺวา มนุสฺสา เคหาทีนิ มินนฺติ, เตน มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุลภูเตน วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺฐงฺคุลปรมนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพฯ วุตฺตญฺหิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค 3.280-282) ‘‘ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกิองฺคุลํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติฯ วิมติวิโนทนิยญฺจ (วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค 2.282) ‘‘ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกิองฺคุเลน, เกจิ ปน ‘ปกติองฺคุเลนา’ติ วทนฺติ, ตํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมวจเนน สเมติฯ

น หิ ปกติองฺคุเลน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺฐํ กณฺเฐ อวิลคฺคํ ขาทิตุํ สกฺกา’’ติฯ

รุกฺขโรหนกถา

[45] รุกฺขาโรหนกถายํ ปุริโส ปมาโณ ยสฺส รุกฺขสฺสาติ โปริโส, อุทฺธํ อุกฺขิปิตหตฺเถน สทฺธิํ มนุสฺสกายปฺปมาโณ ปญฺจหตฺถมตฺตอุจฺโจ รุกฺขปเทโส, ตํ โปริสํ รุกฺขํ, อวยเว สมุทายโวหาโร ยถา ‘‘สมุทฺโท ทิฏฺโฐ’’ติ, อาภุโส ปทนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อาปทา, ปริสฺสยาฯ ยาว อตฺโถ อตฺถิ เอตสฺมิํ รุกฺเขติ ยาวทตฺโถ, รุกฺโข, อตฺถ-สทฺโท ปโยชนวาจโกฯ ยาว ตสฺมิํ รุกฺเข ภิกฺขุสฺส อตฺโถ ปโยชนํ อตฺถิ, ตาว อภิรุหิตพฺโพติ อธิปฺปาโยฯ เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ

ฉนฺทาโรปนกถา

[46] ฉนฺทาโรปนกถายํ ฉนฺทโสติ สกฺกฏภาสายฯ น อาโรเปตพฺพนฺติ วาจนามคฺคํ น อาโรเปตพฺพํฯ สกาย นิรุตฺติยาติ มาคธภาสายฯ ตตฺถ สนฺเตหิ กตาติ สกฺกฏา, อฏฺฐกวามกาทีหิ สมิตปาเปหิ อิสีหิ กตาติ อตฺโถฯ อถ วา สกฺกริตพฺพา ปูชิตพฺพาติ สกฺกฏา มนุสฺสานํ หิตสุขาวหนโต, ตทตฺถิเกหิ มนุสฺเสหิ ปูชิตพฺพาติ อตฺโถฯ ภาสียเตติ ภาสา, สกฺกฏา จ สา ภาสา จาติ สกฺกฏภาสาฯ เวทตฺตยคตา นิรุตฺติ, สสฺส เอสาติ สกา, ภควโต วจนนฺตฺยตฺโถฯ มคเธ ชาตา มาคธิกา, อาทิกปฺปกาเล มคธรฏฺเฐ ชาตาติ อตฺโถฯ อุจฺจเตติ อุตฺติ, นีหริตฺวา อุตฺติ นิรุตฺติ, ปิฏกตฺตยโต นีหริตฺวา กถียเตตฺยตฺโถฯ วุตฺตญฺเหตํ โปราเณหิ –